बारा ज्योर्तिलिंगापैकी एक सोमनाथ मंदिर

सोमनाथ मंदिर हे भारतातील प्रसिद्ध बारा ज्योर्तिलिंगांपैकी एक मंदिर आहे. हे मंदिर अरबी समुद्राच्या किनाऱ्यावर वेरावळपासून ६ कि.मी. अंतरावर आहे. सोमनाथ हा शब्द उच्चारल्याबरोबर वारंवार स्वाऱ्या करुन त्याची लूट करण्यात आली हा इतिहास डोळ्यासमोर उभा राहातो. भारतातील इतक्या वेळा लुटले गेलेले आणि तरीही वारंवार पुन्हा डौलाने उभे राहिलेले हे एक अपूर्व मंदिर आहे. हे मंदिर प्राचीन असून सोम म्हणजे चंद्राने मंदिर उभारले आहे.

एका पौराणिक कथेनुसार असे सांगितले जाते की, चंद्रदेवाने प्रजापती दक्षाच्या मुलींपैकी सत्तावीस मुलींशी विवाह केला होता. या सत्तावीस पत्नीमध्ये चंद्राची आवडती अशी एकच बायको होती ती म्हणजे रोहिणी. तिच्या प्रेमापायी तो इतर पत्नींकडे दुर्लक्ष करीत होता. म्हणून बाकीच्या मुलींनी आपला पिता दक्ष यांच्याकडे तक्रार केली व आपली वैवाहिक जीवनातील दुर्दशा कथन केली. दक्षाला वाईट वाटले. तो भयंकर चिडला आणि त्याने शाप दिला.

शाप मिळताच चंद्राचे शरीर क्षयग्रस्त झाले. चंद्र क्षीण होऊ लागला. देव-ऋषीमुनी काळजीत पडले. आता चंद्र बरा कसा होणार. चंद्राने शेवटी दक्षाची क्षमा मागितली व सर्व मुलींवर सारखे प्रेम करीन असे आश्वासन दिले आणि आपल्या समोर शिवलिंगाची स्थापना करुन चंद्र तपश्चर्येला बसला व तप करु लागला. त्याने शंकर प्रसन्न झाले आणि म्हणाले, ‘चंद्रा मी तुझ्या तपाने संतुष्ट झालोय. वर माग.’चंद्र म्हणाला, ‘मला क्षमा करा, माझा हा शापाने आलेला क्षयरोग तेवढा बरा करा.’

भगवान शंकर म्हणाले, ‘चंद्रा शुद्ध पक्षात तू कलेकलेने वाढत जाशील व कृष्ण पक्षात कलेकलेने क्षीण होत जाशील.’ चंद्राच्या भक्तीने निर्गुण निराकार भगवान शंकर प्रसन्न होऊन सगुणसाकार झाले आणि तेथील लिंग ‘सोमनाथ’ या नावाने प्रसिद्ध झाले. सोमाने (चंद्राने) नाथ म्हणून शंकराला केलेली विनवणी व त्यामुळे शंकर प्रसन्न होऊन प्रगट झाले. यामुळेच सोमनाथ असे नांव पडले. हे तीर्थस्थान पहिल्याने सूर्यपूजकांचे धाम होते.

हळूहळू सूर्यपूजेचा जोर कमी झाल्याने ते शिवपूजकांचे यात्राधाम बनले. त्यावेळी या स्थानाला इतके महत्त्व आले की, त्याचा जेवढ्या वेळी विध्वंस झाला तेवढ्यावेळी त्याचा जीर्णोद्धार झालेला आहे. गुजरात आणि माळवा येथील राजे त्याला भग्नावस्थेत राहू देत नसत. लगेचच नवे मंदिर बांधून प्रतिष्ठापना करीत. सिद्धराज जयसिंग याने सोमनाथाचा यात्राकर रद्द केला. कुमारपालने ह्या मंदिराचा खूप विस्तार केला.

राजा भीमदेवाने दोन नवे मंडप बांधून सोमनाथ मंदिराचा विस्तार केला. त्रिपुरांतकाने सोमनाथ मंदिराची डागडुजी करुन आणखी पाच शिवमंदिरे बांधली. त्याचप्रमाणे महाराणी अहिल्याबाई हिने सोमनाथ मंदिरानजीक दुसरे एक मंदिर बांधले. सन १२०५ मध्ये महंमद गझनीने, इ.स. १३०० मध्ये अल्लाउद्दीन खिलजीचा सेनापती अल्फखा याने, इ. स. १३९० मध्ये मुझफर शहाने, इ. स. १७०१ साली औरंगजेबाने या मंदिराचा नाश केला आणि तितक्याच वेगाने मंदिराची पुनः प्रतिष्ठा झाली तो भाग वेगळा.

प्राचीनकाळापासून वैभवशालीपणा विषयी हे मंदिर प्रसिद्ध होते. इराणच्या आखातातून भारतीय सरसीमेकडे येणारे व्यापारी आपल्या प्रवासाच्या निर्विघ्न प्रित्यर्थ सोमनाथाला नवस करीत. व्यापारी झालेल्या नफ्यापैकी काही भाग सोमनाथला अर्पण करीत. सोमनाथपुढे सदैव सोन्या-मोत्यांची, हिऱ्या-माणकांची रास पडे. अनेक हिंदूराजांनी देवालयाच्या खर्चासाठी सहस्त्रावधी रुपयांचे उत्पन्न लावून दिले.

सोमनाथाच्या मुख्य मंदिराभोवती अन्य अनेक लहान-मोठी देवालये व तीर्थकुंडे आहेत. प्रभासपाटण नगराबाहेरच्या समुद्राला अग्निकुंड असे नांव असून यात्रेकरु तिथं स्नान करतात. अहिल्याबाईंनी बांधलेले सोमनाथ मंदिर आहे. या मंदिराच्या भूगर्भात खूप अंधार असून तिथे एक शिवलिंग आहे. भोवताली पार्वती, लक्ष्मी, गंगा, नंदी, सरस्वती इत्यादी देवतांच्या मूर्ती आहेत.

मुख्य मंदिराच्याजवळ एक गणेशमंदिर व उत्तरद्वाराच्या बाहेर अघोरलिंगाची मूर्ती आहे. काही वर्षानंतर पूर्वीचे मंदिर मोडकळीस आले. मग भारत स्वतंत्र झाल्यावर गृहमंत्री सरदार पटेल ह्यांनी सोमनाथ मंदिराचा जीर्णोद्धार केला. त्यांनी हे मंदिर मूळपीठिकेवरच उभारले. त्यावेळचे राष्ट्रपती बाबू राजेंद्र प्रसाद यांच्या मार्गदर्शनाखाली ११ मे १९५१ मध्ये शिवमूर्तीची प्रतिष्ठापना झाली.