श्रीवर्धन तालुक्यात अगस्ती ऋषीच्या तपश्चर्येने पावन झालेले हे धार्मिक स्थान असून हे दक्षिण काशी म्हणूनही प्रसिद्ध आहे. रायगड जिल्ह्याचे दक्षिणेकडचे शेवटचे टोक म्हणजे श्रीक्षेत्र हरिहरेश्वर. एका बाजूला सावित्री नदी म्हणजेच बाणकोटची खाडी, दुसऱ्या बाजूला अथांग पसरलेला सागर यांच्यामध्ये समुद्रात घुसलेली गोलाकार टेकडी म्हणजेच श्री क्षेत्र हरिहरेश्वर.
या क्षेत्राचा पूर्व इतिहास स्कंद पुराणामधील सह्याद्री खंडात वर्णन केलेला आढळतो. हरिहरेश्वराच्या दर्शनाने सर्व पापक्षालन होते, अशी श्रद्धा आहे. मंदिरात जाताना पाय धुवून प्रवेश करावा लागतो. डावीकडे छोटी बाग आहे. तेथेच श्री गणपती व मारुतीचे मंदिर असून येथील विहिरीला ‘ब्रह्मकूप’ म्हणतात. सुमारे १८ ते २० फूट उंचीच्या दोन दगडी दीपमाळा आहेत.
श्री हरिहरेश्वरचे मंदिर त्यासमोरच असून शेजारी श्री कालभैरवाचे मंदिर आहे. प्रथम त्यांचे दर्शन घेऊन गणपती, नंदीसह दीड प्रदक्षिणा घालून परत श्री कालभैरवाचे दर्शन घेतले जाते. तसेच कुणाला पिशाशबाधा झाली असेल तर ती बाधा या ठिकाणी आल्यावर नाहिशी होते अशी भाविकांची गाढ श्रद्धा आहे. श्रीक्षेत्र हरिहरेश्वरविषयी स्कंद पुराणात एक आख्यायिका आहे.
जेव्हा ब्रह्मा विश्वपती होता त्यावेळी त्याने विष्णू व शंकराच्या साहाय्याने महायाग करण्याचा संकल्प केला. अनेक देवदेवता, ऋषिमुनी, व यक्ष-किन्नर यांना आमंत्रण केले. तयारी पूर्ण झाली. यज्ञघटिका भरली परंतु ब्रह्माची ज्येष्ठ पत्नी सावित्री वेळेवर हजर झाली नाही. कार्य खोळंबू नये म्हणन विष्णूंनीच सल्ला दिला की, ज्येष्ठ पत्नीच्या अनुपस्थितीत कनिष्ट पत्नी कार्यसिद्धी करु शकते. हा सल्ला प्रमाण मानून कनिष्ठ पत्नी-पतीसमवेत यज्ञपूजेस बसली. याग सुरु होऊन मंगलवाो वाजू लागली.
तेवढ्यात सावित्री यज्ञमंडपात येताच, आपला मान कनिष्ट पत्नीला दिल्याचे पाहून ती संतापली आणि रागाने तिने ब्रह्मा, विष्णू, महेश यांना शाप दिला की, ‘तुम्ही सर्व स्त्रीरुप व जलरुप व्हाल.’ गायत्रीला पण शाप दिला की, ‘तूही जलरुप होऊन कोणासही दिसणार नाही.’ सावित्रीचा आगाऊपणा पाहून देवांनीही तिला जलरुप होण्याचा शाप दिला.
शापाचा परिणाम म्हणून विष्णू कृष्णा नदीच्या रुपात, शिव वेण्णा नदीच्या रुपात तर ब्रह्मा कोयनेच्या रुपात. तसेच सावित्री – सावित्री नदीच्या रुपात तर गायत्री – गायत्रीच्या रुपात पण जलस्वरुपात प्रकट झाल्या. अपमानित सावित्री संतप्त झाल्यामुळे गर्वाने कड्या कपाऱ्यातून बेभानपणे वाहू लागली. सावित्रीस ब्रह्मदेवाने समजविण्याचा प्रयत्न केला.
शात होऊन सावित्री म्हणाली, ‘ब्रह्मदेवाने निर्माण न केलेल्या भूमीवर माझ्या हातून यज्ञ व्हावा.’ विष्णूने क्षणभर विचार केला. त्यांनी (हरी) व भगवान शंकराने (हर) पर्वतरुप धारण केले, व ते सागर किनारी सावित्रीला सामोरे गेले. तेच आजचे हरिहर’ पर्वत. श्रीमंत पेशवे यांचे श्री हरिहरेश्वर कुलदैवत होते. सन १७२३ मध्ये श्रीमंत पेशव्यांनी मंदिराचा जीर्णोद्धार केला.
छत्रपती शिवाजी महाराजदेखील दर्शनाला येत. १८२० पर्यंत देवस्थानचा खर्च श्रीमंत पेशवे सरकार पाहात असत. आता विश्वस्त कारभार पाहातात. श्री हरिहरेश्वर क्षेत्रावरील अतिशय महत्त्वाचा व पर्वणी समजला जाणार उत्सव म्हणजे कार्तिक उत्सव. या उत्सवाच्या अनुषंगाने एक महिना पालखी सोहळा असतो. का. शु. ११ यादिवशी पर्वणीचा दिवस असल्याने मोठी यात्रा असते.
त्रिपुरारी पौर्णिमा हा या उत्सवातील शेवटचा दिवस असतो. कालवैभवाचा जन्मदिवस सुद्धा साजरा होतो. माघ शिवरात्र हा श्री हरिहरेश्वराचा एक उत्सव आहे. तसेच रामनवमीच्या दिवशी जन्मोत्सव साजरा केला जातो. तसेच देवांची पूजा, अभिषेक, लघुरुद्र, महारुद्र, एकादशणी, नागबळी, त्रिपिंडी श्राद्ध, कालसर्पशांत, गतीश्राद्ध, अंत्येष्ठी इत्यादी धार्मिक कृत्ये होतात.