भारताचे आध्यात्मिक केंद्र ऋषिकेश

भारताच्या उत्तरेला हरिद्वारपासून २३ कि. मी. अंतरावर पर्वतांच्या रांगात गंगाकिनारी देव-देवता, ऋषि-मुनी, योगी पर्णकुटी उभारुन किंवा गुहेत बसून तप साधना करीत म्हणून या भागाला ‘ऋषिकेश’ हे नांव दिले. हे एक पवित्र क्षेत्र आहे. योगाभ्यासाची राजधानी’ म्हणून या गावाचा लौकिक आहे. हिमालयातील चार धाम यात्रेचा प्रारंभ ऋषिकेशमधूनच होतो. ऋषिकेशला हरिद्वारहून रेल्वेने जाता येते.

बसस्थानकापासून ठराविक वेळात बस गाड्याही सुटतात. टॅक्सी, खाजगी वाहानेसुद्धा आहेत. हे शहर चंद्रभागा आणि गंगा नदीच्या संगमावर आहे. येथील आश्रमातून योगसाधना, तत्त्वज्ञानाचा अभ्यास चालतो. येथील घाट, मंदिरे, झुला प्रेक्षणीय आहेत. ऋषिकेश माहात्म्य सांगताना कथा सांगितली जाते. येथे देवदत्त नामक ब्राह्मणाने तपश्चर्या केली.

परंतु शिव-विष्णू यांच्यामध्ये भेदभाव ठेवल्याने इंद्राने अप्सरेच्या मदतीने त्याचा तपोभंग केला. त्यामुळे पुनश्च तप करावे लागले. त्यानंतर भगवान शंकराने सांगितले की, ‘तू मलाच विष्णू समज. आम्हाला एकरुप पाहिल्यानेच तुला सिद्धी मिळल. तूआर दोघांमध्ये भेदबुद्धी ठेवल्याने तुझ्या तपात विघ्ने येऊन ते महान तप नष्ट झाले. देवदत्तानंतर त्याची कन्या हिने तपस्या करुन भगवंताला त्याच रुपात तेथे वास्तव्य करण्याची प्रार्थना केली.

भगवंताने मान्य केले. त्यामुळे भगवंत या ठिकाणी सदैव वास करतो. येथे मंदिरे ही पुष्कळ आहेत. येथील ‘लक्ष्मण झूला’ ऋषिकेशपासून ५ कि. मी. अंतरावर आहे. हा पूल ४४५ फूट लांब व नदीच्या प्रवाहापासून ७० फूट उंच असून हा पूल लोखंडी दोऱ्यांच्या तारावर आहे म्हणून तो हलतो. येथे अन्य मंदिरे आहेत. पुलाच्या अलिकडे लक्ष्मणाचे मंदिर आहे. मेघनादच्या वधाने लक्ष्मणास ब्रह्महत्त्येचे पातक लागले. त्यातून मुक्ती होण्यासाठी लक्ष्मणाने येथे तपश्चर्या केली होती.

रामझुला हा शिवानंद आश्रम आणि स्वर्गाश्रम यांना जोडणारा पूल असून तेथे आध्यात्मिक चर्चासत्रे होतात. पूल ओलांडल्यावर अनेक मंदिरे आहते. त्यांचे दर्शन करुन गंगेच्या काठाकाठाने जाणाऱ्या रस्त्याने, सुमारे एक मैल गेल्यावर स्वर्गाश्रम, गीताभवन, परमार्थ निकेतन असे अनेक अध्यात्मिक आश्रम आहेत. तेथे बाराही महिने सत्संग चालतो.

लक्ष्मण झुल्यापासून १२ कि. मी. अंतरावर नीलकंठ महादेवाचे मंदिर असून ५५०० फुटावर असलेल्या या मंदिरातून हिमालयाचे मनोहारी दर्शन घडते. गंगा नदीच्या तीरावर वसलेली हिमालयाच्या पायथ्याशी असलेली ऋषिकेश ही नगरी रम्यच नव्हे, स्वर्गीय आहे. मुमुक्षू साधकांच्या बाबतीत ऋषिकेश हा जणू काही स्वर्गच आहे. ऋषिकेश मध्ये केलेले स्नान, दान, उपवासाला फार महत्त्व आहे. सजन साधूजनांना भगवंताने करुणावंत होऊन ही भूमी साधनेसाठी प्रदान करुन राक्षसांचा पूर्ण विनाश केला म्हणून या भूमीला ‘ऋषिकेश’ म्हणतात.